چه عواملی در رشد و نمو مؤثرند؟

چه عواملی در رشد و نمو مؤثرند؟

* همان طور که قبلاً اشاره کردیم «رشد» به معنی تغییر در ابعاد فیزیکی و «نمو» به معنی تغییرات کیفی و کارآیی اندامها و ارگانها می باشد.

عوامل مؤثر در رشد کودکان:

1ـ نژاد

2ـ عوامل هورمونی

3ـ تغذیه

4ـ عوامل جسمی و روانی «سایکو سوماتیک»

5ـ فصل

* در بین عوامل مؤثر در رشد، عوامل هورمونی از حساسیت خاصی برخوردارند. هورمونهایی که در رشد مؤثرند عبارتند از:

ـ هورمون تیروئید

ـ هورمون رشد «GH»

ـ هورمونهای آندروژن و استروژن

هورمون تیروئید: از زمان جنینی نقش مهم و مؤثری در رشد دارد و این نقش مهم تا 1 الی 3 سال اول زندگی ادامه دارد. جایگاه غده تیروئید در قسمت جلوی گردن و در مجاورت حنجره می باشد. غده تیروئید در دوران جنینی خودمختار است. هورمون تیروئید مادر از جفت عبور نمی کند و به جنین منتقل نمی شود. بنابراین اگر اختلالی در ساخت و تولید هورمون تیروئید جنین به وجود بیاید، نوزاد دچار بیماری هیپوتیروئیدیسیم یا کم کاری تیروئید خواهد شد که یکی از علایم هیپوتیروئیدیسم عقب ماندگی رشد جسمی و مغزی است به طوری که این کاهش و عقب ماندگی رشد حتی در بدو تولد هم مشهود است و با تشخیص به موقع این بیماری می توان نسبت به درمان آن طفل اقدام نمود و او را از مصیبت عقب ماندگی ذهنی و جسمی نجات داد.⁽¹⁾

* عوامل روحی ـ عاطفی و جسمی به دلیل ارتباط تنگاتنگی که با هم دارند روی رشد و نمو تأثیر بسزایی دارند.

* فصل و رشد و نمو: معتقدند که بین فصل و رشد، ارتباط کمتری وجود دارد ولی به هر حال مطالعات نشان می دهند که در فصل بهار رشد قدی و در فصل زمستان رشد وزنی بیشتر می باشد.

* تغذیه: همان طور که بارها متذکر شده ایم تغذیه صحیح بخصوص در 3 سال اول عمر کودک دارای اثرات بسیار مهمی بر رشد مغزی و جسمی طفل بر جای می گذارد و عدم تغذیه مناسب به همین میزان بر مغز و جسم کودک اثرات مخرب خواهد داشت و طفل معصوم را در گرداب مهلک سوء تغذیه گرفتار می کند.

چگونه و با چه معیاری رشد کودکان را ارزیابی کنیم؟

رشد جسمی اطفال در یکی دو سال اول عمر دارای شیب تندی است. رشد سیستم اعصاب مرکزی (CNS) تا 2 سالگی رشد خود را طی می کند و در سال اول خیلی زیاد است. رشد سیستم عصبی مرکزی تا 5 سالگی دارای شیب تندی است و سپس ملایم می شود.

ـ معیارهای ارزیابی رشد به سه دسته اند:

1ـ وزن

2ـ قد

3ـ دور سر

از این سه معیار می توان گفت که آیا کودکی در جاده سلامتی قرار دارد یا خیر. از بین این سه معیار، دور سر بخصوص دو سال اول از اهمیت بیشتری برخوردار است ولی کمبود تغذیه به ترتیب ابتدا روی وزن سپس روی قد و نهایتا روی دور سر اثر می گذارد.

1ـ اندازه گیری دور سر:

دور سر یک نوزاد فولترم⁽²⁾ به طور طبیعی حداکثر 35 سانتی متر است این اندازه می تواند بین 35 ـ 30 سانتی متر متغیر باشد.

دور سر نوزاد و شیرخوار باید با متری که کش نیاید اندازه گیری شود و باید از بالای ابروها و برجستگی پس سری (اکسیپوت) عبور کند. در سه ماه اول، 6 سانتی متر و در سه ماه دوم، 3 سانتی متر و در شش ماه دوم نیز 3 سانتی متر به دور سر اضافه می شود که مجموعا در سال اول، 12 سانتی متر به دور سر نوزاد افزوده خواهد شد.

2ـ اندازه گیری قد:

باید توجه داشت که تا 5 سالگی اندازه گیری قد باید در وضعیت خوابیده «Lengtn» انجام گیرد و بعد از آن در وضعیت ایستاده «Hignt» انجام شود. قد نوزاد فولترم حدود 50 سانتی متر است و سپس در سال اول 25 سانتی متر به آن افزوده می شود. سپس قد کودکان بین 2 تا 12 ساله را از فرمول زیر تعیین می کنیم:

77 + (6 × سال) = اندازه قد کودکان 2 تا 12 ساله به سانتی متر

3ـ اندازه گیری وزن:

وزن نوزادان به طور طبیعی می تواند بین 5/2 تا 5/3 کیلوگرم متغیر باشد. با استفاده از فرمولهای زیر می توان وزن را تا 12 سالگی تعیین نمود.

9 + سن شیرخوار به ماه2 = 12 ماهگی ـ 3 ماهگی

8 + (2 × سن کودک به سال) = 6 ساله - 2 ساله

5 - (7 × سن کودک به سال)2 = 12 ساله ـ 6 ساله

ولی به طور کلی وزن شیرخوار در 5 ماهگی دو برابر وزن موقع تولد و در یک سالگی سه برابر وزن موقع تولد خواهد شد.

* بچه ای که به طور طبیعی در ابعاد فیزیکی و روانی و مغزی دایما در حال رشد باشد می گویند در جاده سلامتی پیش می رود. بنابراین با در دست داشتن این اطلاعات مختصر می توانیم ارزیابی دقیقی از وضعیت سلامتی کودکانمان داشته باشیم و در صورت بروز هر گونه اختلالی سریعا اقدام نماییم.

در بررسیهای انجام شده وزن نسبت به سایر معیارهای ارزیابی تندرستی کودکان از حساسیت بیشتری برخوردار است. وزن به سرعت می تواند تحت تأثیر عوامل بیماری زا و عفونی و سوء تغذیه قرار بگیرد در حالی که سایر معیارها (قد ـ دو سر و دور بازو) بعد از مدت زمان طولانی تری تحت تأثیر این عوامل از ادامه روند رشد باز می مانند.

بنابراین والدین باید توجه داشته باشند که ماهی یک بار بخصوص در سال اول، شیرخوار به طور مرتب توزین شود. پس به مجرد اینکه احساس کردیم که رشد وزنی کودک کند شده و یا کودک دچار لاغری چشمگیر شده است باید با مراجعات منظم و توزین دقیق به توصیه های بهداشتی و درمانی پزشک به دقت عمل نماییم و با این اقدامات از بیماری خطرناک سوء تغذیه پیشگیری نماییم. این اقدامات وظیفه مشترک والدین و مراکز بهداشتی است.

آنچه باید تذکر دهیم این است که سرعت رشد وزن بسیار سریعتر از رشد قد و دور سر و دور بازو است. به عنوان مثال شیرخوار یک ساله ای که وزن تولدش 4/3 کیلوگرم بوده است، در یک سالگی باید سه برابر وزن موقع تولدش را داشته باشد در حالی که قد این انسان یک ساله 5/1 برابر قد موقع تولدش است.

4ـ اندازه گیری محیط دور بازو:

محیط دور بازو بخصوص در قسمت وسط بازوی چپ از معیارهای تعیین کننده رشد و حرکت در جاده سلامتی است. اگر میزان دور بازو در شیرخوار از 14 سانتی متر کمتر باشد دچار سوء تغذیه است. اما اندازه گیری محیط دور بازو جزو کارها و اقدامات روزمره مراکز بهداشتی نمی باشد.

حال سؤالی که مطرح می شود این است که آیا وزن کودکان را در سراسر کشور باید به طور یکسان و با یک استاندارد ارزیابی نماییم یا اینکه وزن کودکان متغیری است که در شرایط جغرافیایی ـ اقتصادی و سایر شرایط نیاز به استاندارد خاصی دارد.

واقعیت این است که بر اساس بررسیهای انجام شده وزن سایر معیارهای رشد کودک به شدت تحت تأثیر عوامل محیطی (شرایط اقتصادی ـ جغرافیایی ـ فرهنگی و بهداشتی) واقع می شوند. به طوری که اگر دو کودک یک خانواده (دوقلوی همسان) در شرایط محیطی متفاوت رشد کنند دارای رشد جسمانی و روانی بسیار متفاوت از هم خواهند بود. این عوامل محیطی عمدتا شامل تغذیه از دوران جنینی تا سنین کودکی است. همچنین عوامل جغرافیایی به لحاظ کمی و کیفی می توانند بر رشد کودک تأثیر بگذارند. امور بهداشتی از قبیل ایمن سازی ـ سطح بهداشت فردی و عمومی ـ بهداشت تغذیه همگی این موارد بر رشد و تکامل کودکان مؤثرند.

در اینجا لازم به ذکر است که بررسیهای انجام شده تأثیر نژاد و قوم بر روند رشد و تکامل کودکان چشمگیر نبوده است. متأسفانه با وجود پیشرفتهای چشمگیری که در جهت ارتقاء سلامت کودکان انجام می شود هنوز در کشور ما منحنیهای رشد استانداردی تهیه نشده است و آنچه که هست و در مراکز بهداشتی مورد استفاده قرار می گیرد بر اساس منحنیهای رشد استاندارد کشورهای خارجی ارائه می شود و بالطبع با این شیوه نمی توانیم ارزیابی دقیقی از روند رشد کودکانمان در شرایط خاص کشورمان داشته باشیم.

ـ در موقع تولد دندانهای شیری استخوانی شده و اولین آسیای دایمی نیز شروع به استخوانی شدن می کند. بچه هایی که دیرتر از موعد دندانهایشان در بیایند اگر با رادیوگرافی کنترل کنیم باید مشخص باشند، البته بعضی از بچه ها به ندرت فاقد دندان اند و حتی تا سنین مدرسه نیز دندان شیری ندارند تا اینکه دندان دایمی آنها در بیاید. باید توجه داشته باشیم که اگر بچه ای فقط دندان نداشته باشد ولی بقیه اعمال و رفتارش طبیعی باشد و از رشد جسمانی و روانی متناسبی برخوردار باشد جای هیچ گونه نگرانی نخواهد بود.

به طور معمول از 6 ماهگی به بعد دندانها در می آیند و تقریبا تعداد دندانها در هر سنی از فرمول

«تعداد دندان = 6 - سن بر حسب ماه»

محاسبه می شوند. به دلیل اینکه دندانها در جویدن غذا و همچنین شکل گیری فک از اهمیت زیادی برخوردارند از همان ابتدا باید به دقت از دندانهای کودک مواظبت شود.

* معیارهای ارزیابی نمو یا تکامل:

شیرخوار از دو ماهگی تبسم می کند و در چهار ماهگی می خندد و همچنین گردن می گیرد.

ـ شیرخوار از چهار ماهگی از وضعیت به پشت «سوپاین» به وضعیت روی شکم «پرون» می غلتد و از پنج ماهگی از شکم به پشت می غلتد. از شش ماهگی تا حدی قادر به نشستن است. در سه، چهار ماهگی وقتی به شکم خوابیده گردنش را کمی بالا می آورد و در شش ماهگی سینه اش را بلند می کند. همچنین در شش ماهگی شیی را در تمام جهات دنبال می کند.

شیرخوار در نه ماهگی قادر است روی زمین بخزد. خزیدن روی زمین باعث استحکام عضلات شکم، دست و پای شیرخوار می شود. در ده ماهگی قادر به پیدا کردن اشیایی است که شما آن را پنهان کرده اید.

در یک سالگی قادر به ایستادن است و چند کلمه را می تواند بگوید. از هجده ماهگی شیرین زبانی بچه شروع می شود. او قادر است با چند کلمه جملات قشنگی را بسازد و چهره والدین جوانش را شاد و خندان کند. اگر بچه ای در هجده ماهگی کلمه یاد نگیرد و نتواند بگوید و در 30 ماهگی قادر به گفتن یک جمله ساده نباشد باید از نظر اختلال در تکلم به طور جدی ارزیابی شود.

یک شیرخوار هجده ماهه قادر به کنترل ادرار می باشد و در 24 ماهگی می تواند مدفوعش را کنترل کند. در 18 ماهگی می تواند خط عمودی بکشد، در 24 ماهگی منحنی رسم کند و در سه سالگی + می کشد و در 4 سالگی قادر به رسم مربع است. در 5 سالگی مثلث، و در 6 سالگی لوزی رسم می کند البته برخی شیرخواران ممکن است زودتر و برخی دیرتر قادر به انجام کارهای فوق باشند.